Sądowa zmiana umowy w sprawie zamówienia publicznego w granicach klauzuli rebus sic stantibus

Przepisy Kodeksu cywilnego dopuszczają również sądową zmianę umowy w sprawie zamówienia publicznego w sytuacjach nadzwyczajnych (nieprzewidywalnych) w granicach klauzuli rebus sic stantibus (art. 357¹ K.c.). Zgodnie z art. 357¹ K.c. jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym. Przepis art. 357¹ K.c. umożliwia zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus zarówno przez wierzyciela jak i dłużnika. Klauzula rebus sic stantibus pozostaje w ścisłym związku z rozkładem ryzyka przyjmowanego przez strony zobowiązania (umowy w sprawie zamówienia publicznego).

 

Zastosowanie art. 357¹ K.c. jest uzależnione jest od spełnienia następujących przesłanek: 1) źródłem powstania zobowiązania jest umowa; 2) zmiana stosunków ma charakter nadzwyczajny; 3) zmiana niesie ze sobą nadmierne trudności w spłaceniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażąca strata, czego strony nie przewidywały zawierając umowę; 3) między zmianą okoliczności a wpływem tej zmiany na zobowiązanie istnieć musi związek przyczynowy.

 

Podstawową przesłanką zastosowania przepisu jest nadzwyczajna zmiana stosunków, przy czym zmiana ta musi zaistnieć po powstaniu zobowiązania. Art. 357¹ K.c. dopuszcza także zmianę wcześniejszą, lecz strony nie mogły jej przewidzieć. Nadzwyczajna zmiana okoliczności powinna prowadzić do poważnego naruszenia równowagi kontraktowej, która istniała w momencie zawierania umowy między stronami. Oznacza to, że sytuacja jednej ze stron umowy staje się inna niż w chwili zawierania umowy. Sytuacja ta musi mieć charakter powszechny, a nie indywidualny (np. choroba, pogorszenie sytuacji materialnej strony). Zmiana nadzwyczajna nie musi być spowodowana nadzwyczajną przyczyną (epidemia, klęska żywiołowa). Do przypadków zastosowania klauzuli zaliczają się także: nadzwyczajna zmiana sytuacji gospodarczej, hiperinflacja, duże bezrobocie, masowa upadłość przedsiębiorców, rozruchy masowe, długo trwające strajki generalne. Nadzwyczajną zmianą stosunków nie jest zmiana przepisów prawnych.

 

Zgodnie z art. 357¹ K.c. wskutek zmiany stosunków musi nastąpić nadmierna trudność spełnienia świadczenia lub groźba rażącej straty dla jednej ze stron. Przepis ten dotyczy przypadków, gdy spełnienie świadczenia jest możliwe. Nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia może mieć charakter faktyczny lub prawny. Przeszkody faktyczne dotyczą zarówno natury osobistej (spełnienie świadczenia stanowi zagrożenie dla życia czy zdrowia) jak i majątkowej (np. uzyskanie potrzebnych rzeczy do spełnienia świadczenia jest niemożliwe, ponieważ zostały wyłączone z obrotu).

 

Rażąca strata odnosi się zarówno do dłużnika jak i wierzyciela. Przykładem może być sytuacja, gdy uzyskanie rzeczy niezbędnych do spełnienia świadczenia (wykonania zamówienia) wiąże się ze znacznymi kosztami. Art. 357¹ K.c. nie dotyczy normalnego ryzyka kontraktowego. Ciężar dowodu zaistnienia przesłanek wymienionych w art. 357¹ K.c. spoczywa na tej ze stron, która domaga się interwencji sądu w stosunek zobowiązaniowy. Dopiero wtedy sąd może podjąć kroki potrzebne do modyfikacji bądź rozwiązania stosunku zobowiązaniowego. W takim przypadku sąd ma obowiązek zgodnie z zasadami współżycia społecznego, rozważyć interes obu stron. Warunkiem zastosowania klauzuli rebus sic stantibus jest ustalenie istnienia przez sąd przesłanek wymienionych w art. 357¹ K.c. i dokonanie oceny. Jeżeli sąd uzna za zasadną ingerencję w treść stosunku zobowiązaniowego, może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może po rozważeniu interesów stron orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami współżycia społecznego.

 

Rozwiązanie umowy polega na uchyleniu obowiązku stron mocą orzeczenia sądowego. Sąd może jednak wskazać w wyroku datę i może to być data wcześniejsza od daty wydania wyroku. W razie rozwiązania umowy z mocą wsteczną, jeżeli któraś ze stron spełniła już świadczenie, a także w sytuacji rozwiązania umowy ze skutkiem na przyszłość, ale z datą wcześniejszą niż dzień wydania orzeczenia przez sąd, jeżeli po tej dacie zobowiązanie było wykonalne, sąd jest obowiązany orzec o rozliczeniach stron, tj. zasądzić miedzy nimi zwrot należnie spełnionych świadczeń bądź zapłatę równowartości w pieniądzu. Świadczenia te nie muszą być zasądzone w całości, ponieważ art. 357¹ K.c. nakazuje, w tym przypadku rozważyć interes stron i rozstrzygać zgodnie z zasadami współżycia społecznego.

* * *

Autor: Józef Edmund Nowicki